Author:
Abstract
Bu çalışma İslam mantık literatüründeki kavramlar ve önermeler arasındaki kaplamsal bağıntıları konu edinir. Kavram bağıntıları klasik mantığın iki önemli konusu olan tanım ve kıyas alanlarında önemli bir yer tutar, çünkü bir tanım cümlesinin kavramları arasındaki genellik-özellik ilişkisi onun sahihliğini denetlemede, kıyasın kavramları arasındaki ilişkiler de onun tutarlılığını denetlemede işe yarar. Önerme bağıntıları ise bir kıyasın geçerli netice vermesindeki özel şartları belirleyen öncülün tespiti için önemlidir. Bu makalede giriş olarak bağıntıların ne olduğunu açıkladıktan sonra, kavramlar ve önermeler arasındaki bağıntıların İslam mantık geleneğindeki tarihsel gelişimini ayrı başlıklar altında ele alıyoruz. İslam mantıkçıları kavramlar ya da önermeler arasında oluşabilecek dört bağıntıyı “en-nisebü’l-erba‘” terimiyle ifade ederler. Bu terimin altında toplanan dört bağıntı biçimi şunlardır: Tam kapsama-kapsanma bağıntısı (umûm ve husûs mutlak), kısmî kapsama-kapsanma bağıntısı (umûm ve husûs min vech), eşitlik (müsâvât) ve ayrıklık (mübâyenet) bağıntıları. İslam mantıkçıları benzer şekilde bağıntıların, önermeler arasında kipleri ve doğruluk kriterlerine göre de ortaya çıkabileceğini düşünerek bu meseleyi daha ayrıntılı biçimde ele almış ve genişletmiştir.
Keywords
Abstract
Arabic logicians express the four logical relations that can occur between concepts or propositions with the term “al-nisab-al-arba‘”. The four forms of relations that come under this term are: The relation of full coverage-inclusion (umūm wa husūs mutlakan), the relation of partial coverage-inclusion (umūm wa husūs min vech), equality (al-musâwât) and separation (al-mubâyana) relations. These relations arise based on whether the concepts can be predicated to each other (haml), while they emerged according to the realization (tahakkuk) of the contents of propositions together. Although the relations between concepts first came to the fore with the consideration of the relations between the five universal terms, namely genus, species, differentia, general accident, and special accident, in the Islamic logical tradition, this issue began to be taken into account between any two universal concepts, sometimes even including particular notions, and thus became an element that was used effectively in philosophical sciences as well as in religious sciences such as kalam, fiqh, usūl al-fiqh, and rhetoric. Arabic logicians, considering that the same relations can arise between propositions according to their modalities and truth criteria, addressed and expanded this issue in more detail.